3.3 Weerstandsvermogen en risicobeheersing

De gemeente voert beleid uit en werkt aan projecten. Daarbij kunnen dingen misgaan. Dat noemen we risico’s.
Risicobeheer betekent dat we als gemeente risico’s op tijd herkennen, beoordelen en proberen te beperken. Zo zorgen we als gemeente ervoor dat onze doelen haalbaar blijven en onverwachte problemen geen grote gevolgen hebben.
We kijken vooral naar:

• het halen van de gemeentelijke doelen;
• de werking van processen en projecten;
• de betrouwbaarheid van de financiële administratie;
• het naleven van wetten en regels.

Voordat we als gemeente een belangrijk besluit nemen, kijken we naar de mogelijke risico’s. We bepalen hoe groot het risico is, wat de kans is dat het gebeurt, en wat de mogelijke impact is. Daarbij kijken we ook naar de mogelijke kosten.
Niet alle risico’s zijn financieel. Sommige hebben geen directe invloed op het geld, maar zijn wel belangrijk om te kennen. Toch ligt in deze paragraaf de nadruk op financiële risico’s, omdat die belangrijk zijn voor het bepalen van het weerstandsvermogen. Dit is verplicht volgens de wet (Besluit Begroting en Verantwoording – BBV).

De gemeente maakt twee keer per jaar een risico-inventarisatie. Dit is een lijst met mogelijke risico’s. Daarna wordt met een risicosimulatie berekend hoeveel geld nodig is om de risico’s op te vangen.
De gemeente vergelijkt dan:

• Hoeveel geld hebben we beschikbaar voor risico’s? Dit is de beschikbare weerstandscapaciteit.
• Hoeveel geld hebben we nodig? Dit is het gewenste weerstandsvermogen.

Beschikbare weerstandscapaciteit en gewenst weerstandsvermogen vormen samen de weerstandsratio. Die geeft aan of de gemeente financieel sterk genoeg is om risico’s op te vangen. De beschikbare weerstandscapaciteit bestaat uit de algemene reserve, de post onvoorzien en de ruimte om belastingen te verhogen (dit heet de onbenutte belastingcapaciteit).

Door de risico’s goed in beeld te brengen, kunnen de gemeenteraad, het college en de organisatie verantwoorde keuzes maken – nu en voor de toekomst.

We laten risico’s zien in een risicomatrix, hierna heatmap genoemd. Deze matrix maakt snel duidelijk welke risico’s het grootst zijn en het meeste effect kunnen hebben.
Een risico wordt geplaatst in de matrix op basis van twee factoren:

1. De kans dat het risico gebeurt.
2. De impact van het risico als dit zich voordoet.

Om de kans te bepalen, gebruiken we een tabel met 5 verschillende niveaus:

De impact is opgedeeld in vijf beoordelingsaspecten (zie volgende pagina).

Elke kans en elke impact krijgt een waarde. Deze twee waardes worden met elkaar vermenigvuldigd. Zo ontstaat er een score. Deze score geeft aan hoe groot het risico is. De score wordt opgenomen in de heatmap.

In het overzicht van de risico’s zijn risico’s met een score lager dan 8 niet opgenomen. We gaan ervan uit, dat de impact dan met bestaande middelen kan worden opgevangen.

Voor het financiële effect gebruiken we de score ook. We vermenigvuldigen het maximale financiële gevolg van het risico met de score. De uitkomst is nooit hoger dan 100% van dat maximale bedrag.

Voor de impact kijken we naar vijf onderdelen (beoordelingsaspecten).

Een risico hoeft geen effect te hebben op alle vijf beoordelingsaspecten.
Maar de bovenstaande uitwerking maakt het gemakkelijker om de juiste waarde te bepalen.

De cijfers in bovenstaande heatmap verwijzen naar de genummerde risico’s.

De risico’s zijn onderverdeeld in risicocategorieën. In bovenstaande tabel is per categorie het aantal risico’s aangegeven alsmede op welke plek het risico zich bevindt qua score.

Bovenstaande tabel geeft aan hoeveel risico’s aandacht vereisen en bij hoeveel risico’s maatregelen zijn vereist.

Bij het bepalen van het benodigde weerstandsvermogen nemen we alleen de risico’s mee die nu bekend zijn. Als er nieuwe projecten starten, kunnen er extra risico’s ontstaan. Daardoor kan het nodig zijn om het weerstandsvermogen aan te passen.
Zoals in de tabel te zien is, zijn onze financiële risico’s op dit moment goed afgedekt met het beschikbare weerstandsvermogen.

Voor de kwalificatie van bovengenoemde ratio van het weerstandsvermogen wordt bij veel gemeenten onderstaande tabel gehanteerd:

Omdat de systematiek van berekening van de risico’s voor de grondexploitaties anders is, laten we apart de afdekking van de risico’s op de grondexploitatie zien.

Gemeenten moeten in de paragraaf over weerstandsvermogen vijf vaste financiële kengetallen opnemen. Dit helpt om duidelijk te laten zien hoe de financiële situatie van de gemeente is. De kengetallen geven de gemeenteraad extra informatie, zodat zij beter kan sturen en controleren. De kengetallen zijn geen toetsingsnorm voor het toezicht van de provincie of het Rijk. Ze zijn bedoeld voor intern gebruik binnen de gemeente.
De verplichte kengetallen zijn:

• Netto schuldquote
• Solvabiliteitsratio
• Grondexploitatie
• Structurele exploitatieruimte
• Belastingcapaciteit (woonlasten meerpersoonshuishoudens)

Andere kengetallen zijn toegevoegd op basis van artikel 23, lid 2 van de Financiële verordening.

Beoordeling van de kengetallen
Een los kengetal zegt op zichzelf niet veel over hoe goed de financiële situatie van de gemeente is. Bijvoorbeeld: een hoge schuld hoeft niet meteen slecht te zijn. Dat hangt af van hoeveel eigen vermogen en inkomsten daar tegenover staan, en of de schuld goed kan worden afgelost.
Daarom kun je een enkel kengetal niet gebruiken om de financiële positie te beoordelen. De kengetallen moeten altijd samen bekeken worden. Alleen dan geven ze een goed en compleet beeld van hoe de gemeente er financieel voor staat.
Om deze reden worden de kengetallen samen besproken in de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing. Voor de beoordeling gebruiken we de signaalwaarden in de tabel hieronder.

Omdat de kengetallen alleen in samenhang een volledig beeld geven van de financiële positie, is hieronder per kengetal een toelichting opgenomen.

Netto schuldquote
De netto schuldquote laat zien hoeveel schulden de gemeente heeft in vergelijking met de eigen inkomsten. Hoe meer schuld, hoe hoger deze quote is. Dit geeft een beeld van hoe zwaar de rente en het aflossen van leningen op de gemeentebegroting drukken.
Voor de gemeente Scherpenzeel is de netto schuldquote niet hoog. Zolang deze onder de 90% blijft, wordt dat als acceptabel gezien.
Berekening: (Vaste schulden + Netto vlottende schuld + Overlopende passiva – Financiële activa – Uitzettingen < 1 jaar – Liquide middelen – Overlopende activa) / Totale saldo van baten (excl. reservemutaties).

Solvabiliteitsratio
Dit kengetal laat zien of de gemeente haar schulden goed kan betalen. Hoe hoger deze ratio, hoe sterker de financiële positie van de gemeente is.
Een hoge solvabiliteitsratio betekent dat de gemeente beter bestand is tegen financiële tegenvallers. Samen met andere kengetallen geeft dit een goed beeld van hoe gezond de financiën van de gemeente zijn.
Berekening: Eigen vermogen / Totaal passiva

Grondexploitatie
Dit kengetal laat zien hoe groot de waarde van de grond is in vergelijking met de totale (verwachte) inkomsten van de gemeente.
Let op: dit getal zegt niets over hoe snel de grond verkocht kan worden, hoe lang het project duurt of wat de risico’s zijn. Daarover wordt meer uitgelegd in de paragraaf over grondbeleid.
Berekening: Bouwgronden in exploitatie / Totale saldo van baten (excl. reservemutaties).

Structurele exploitatieruimte
Dit kengetal laat zien hoeveel ruimte de gemeente heeft in haar begroting op de lange termijn. Er wordt gekeken naar vaste inkomsten en vaste uitgaven. Die worden vergeleken met de totale inkomsten van de gemeente.
Is het percentage positief? Dan betekent dat dat de vaste inkomsten genoeg zijn om de vaste uitgaven te betalen. Daaronder vallen ook kosten zoals rente en aflossing van leningen.
Berekening: Structurele resultaat / Totale saldo van baten (excl. reservemutaties).

Belastingcapaciteit; woonlasten meerpersoonshuishoudens
Bij dit kengetal wordt gekeken hoeveel belasting een gemeente in een jaar vraagt, vergeleken met het landelijk gemiddelde van het jaar ervoor. Het gaat om woonlasten zoals de onroerendezaakbelasting (OZB), rioolheffing en afvalstoffenheffing.
De gemeente probeert de kosten van deze heffingen zoveel mogelijk te dekken met de opbrengsten. Maar een gemeente mag er ook voor kiezen om minder belasting te heffen dan wettelijk is toegestaan.
Berekening: Woonlasten voor een gezin bij gemiddelde WOZ-waarde / Woonlasten landelijk gemiddelde voor een gezin van voorgaand jaar.